Rzeki, źródła i kanały - artykuły
Dodano: 19 maja 2004
- Klasyfikacje źródeł (Thieneman w 1926 r.)
- Hydrograficzne klasyfikacje wypływów wody (Gutra-Korycka i H. Werner-Więckowska 1989 r.)
- Podział ze względu na sposób wypływu wody
- Podział ze względu na kierunek siły hydrodynamicznej
- Podział ze względu na rodzaj wodonośca
- Podział ze względu na układy hydrogeologiczne
- Podział ze względu na położenie geomorfologiczne
- Podział ze względu na zasilanie innego obiektu hydrograficznego
- Podział ze względu na zmienność i wydajność odpływu
- Podział ze względu na właściwości fizykochemiczne wody
- Inne podziały wypływów
- Literatura
Klasyfikacje źródeł
(Stanisław Czachorowski)
W bogatym piśmiennictwie zauważa się różne typologie źródeł. Inne nazewnictwo używane jest wśród hydrologów, inne wśród geografów, jeszcze inne wśród hydrobiologów. Zróżnicowane nazewnictwo wynika w części z różnego podejścia do obiektu badawczego - źródliska - i zwracania szczególnej uwagi na inne procesy czy cechy źródeł.
Najogólniej źródłi nazywamy wypływ wód podziemnych, lub inaczej miejsce w którym wody podziemne wydostają się na powierzchnię. Hydrografowie podkreślają, że musi być to skoncentrowany wypływ (źródło sensu stricte). Inne wypływy nie mają charakteru skoncentrowanego (źródła sensu lato). Czasi podkreśla się, że źródłi jest tylko naturalny wypływ, w odróżnieniu od "źródeł" antropogennych lub studni, czy też wypływów powstałych na skutek antropogennych zmian terenu i zaburzenia warstw wodonośnych. W wąskim ujęciu hydrologicznym "Źródłi jest samoczynny i skoncentrowany wypływ wody podziemnej na powierzchnie" (Bajkiewicz i Mikulski 1993). W szerszym (pospolicie stosowanym przez biologów) źródłi jest "wypływ wody gruntowej na powierzchnię Ziemi" (Żmudziński i Pęczalska 1984).
Dla hydrobiologów źródła (w szerokim sensie) stanowią początek cieków. W powszechnie stosowanej strefowości cieków strefę źródliskową określa się nazwą "krenal" (zespoły zwierząt określane są krenoni). Dalszymi odcinkami cieków jest strefa strumienia (rhitral, z zespołi organizmów rhitroni) oraz strefa rzeki (potamal). W strefie źródliskowej wyróżnia się eukrenal (strefa źródła właściwego) i hypokrenal (odpływ źródła). Analogicznie zespoły organizmów nazywane są eukrenoni i hypokrenoni. Omawiane nazewnictwo wyraźnie nawiązuje do strefowości cieków oraz dobrze odzwierciedla stosunki biocenotyczne.
Nieco inna typologia hydrobiologów nawiązuje do ukształtowanie źródeł wyróżniając: reokreny, helokreny i limnokreny (podział zaproponowany przez Thieniana w 1926 r.). Jednakże i ta klasyfikacja nie odzwierciedla całej różnorodności źródeł.
Najogólniej źródłi nazywamy wypływ wód podziemnych, lub inaczej miejsce w którym wody podziemne wydostają się na powierzchnię. Hydrografowie podkreślają, że musi być to skoncentrowany wypływ (źródło sensu stricte). Inne wypływy nie mają charakteru skoncentrowanego (źródła sensu lato). Czasi podkreśla się, że źródłi jest tylko naturalny wypływ, w odróżnieniu od "źródeł" antropogennych lub studni, czy też wypływów powstałych na skutek antropogennych zmian terenu i zaburzenia warstw wodonośnych. W wąskim ujęciu hydrologicznym "Źródłi jest samoczynny i skoncentrowany wypływ wody podziemnej na powierzchnie" (Bajkiewicz i Mikulski 1993). W szerszym (pospolicie stosowanym przez biologów) źródłi jest "wypływ wody gruntowej na powierzchnię Ziemi" (Żmudziński i Pęczalska 1984).
Dla hydrobiologów źródła (w szerokim sensie) stanowią początek cieków. W powszechnie stosowanej strefowości cieków strefę źródliskową określa się nazwą "krenal" (zespoły zwierząt określane są krenoni). Dalszymi odcinkami cieków jest strefa strumienia (rhitral, z zespołi organizmów rhitroni) oraz strefa rzeki (potamal). W strefie źródliskowej wyróżnia się eukrenal (strefa źródła właściwego) i hypokrenal (odpływ źródła). Analogicznie zespoły organizmów nazywane są eukrenoni i hypokrenoni. Omawiane nazewnictwo wyraźnie nawiązuje do strefowości cieków oraz dobrze odzwierciedla stosunki biocenotyczne.
Nieco inna typologia hydrobiologów nawiązuje do ukształtowanie źródeł wyróżniając: reokreny, helokreny i limnokreny (podział zaproponowany przez Thieniana w 1926 r.). Jednakże i ta klasyfikacja nie odzwierciedla całej różnorodności źródeł.
Są to źródła w których "woda strumieniem wypływa i następnie odpływa wzdłuż nachylenia terenu. Odpływ wody porywa ze sobą drobne zawiesiny, tak że dno źródła pozbawione jest mułu, widać na mim czysty piasek poruszający się pod wpływi prądu wody, lub też czyste kamienie" (Starmach i inni 1976). Najliczniej reokreny występują na terenach górskich, na nizinach są bardzo rzadkie. Fauna reokrenów zbliżona jest do fauny strumieni.
To źródliska "bagienne, powstają, gdy woda przesącza się od dołu przez warstwę ziemi i tworzy podmokłe, zarośnięte bagnisko" (Starmach i inni 1976). Jest to najbardziej specyficzny dla fauny typ źródeł. Decydująca jest cienka warstewka wody o miąższości 2-3 mm. Drobne bezkręgowce maja ciało znacznie grubsze, stąd obserwujiy różnorodne anatomiczne przystosowania (głównie odpowiednie ułożenie włosków i rzęsek) umożliwiające życie w cienkiej błonce wody. Ciało zwierząt otacza cienka warstewka wody, dzięki napięciu powierzchniowiu. Właśnie ze względu na te biologiczne przystosowania fauna helokrenów jest najbardziej specyficzna i najmniej podobna do innych środowisk wodnych.
Są to źródła "przedstawiające nieckowate zagłębienie w ziemi wypełniające się woda od dna. Woda odpływająca tworzy przy źródle obszar mniej lub więcej zabagniony i zarośnięty roślinnością zielną. Samo źródło ma na dnie piesek lun muł, czasi jest po bokach zarośnięte mchami, wątrobowcami, a nawet roślinami kwiatowymi" (Starmach i inni 1976).
Hydrograficzne klasyfikacje wypływów wody
(na podstawie Gutra-Korycka i H. Werner-Więckowska 1989)
Podział ze względu na sposób wypływu wody
Wypływy skoncentrowane (źródła, wywierzyska) stanowią główne formy wypływu wód powierzchniowych.
Źródła
Źródłi jest samoczynny, naturalny i skoncentrowany wypływ wody podziemnej na powierzchnię terenu. Skupiona forma wypływu wody odróżnia źródła od innych obiektów krenologicznych, które cechuje nieskoncentrowany wypływ wody na powierzchnię. Skoncentrowanie to polega na grawitacyjnym prziemeszczaniu się wody ze skał do jednego punktu, mieszczącego się w obrębie strefy wylotowej. Inną przyczyną koncentracji może być punktowe przebicie nieprzepuszczalnej osłony, umożliwiającej wydostawanie się na powierzchnie wody pod ciśnieniem ze strefy dobrze przewodzącej.
Źródła mogą mieć strefy wylotowe ograniczone do jednego miejsca, są to wówczas źródła punktowe lub strefy wydobywania się wody - wypływy skoncentrowane na pewnej przestrzeni (...). Niejednokrotnie bezpośrednie stwierdzenie miejsc wydobywania się wody jest trudne lub wręcz niemożliwe ze względu na pokrycie wodą całej strefy wylotowej. Skrajnym przykładi jest typ źródeł basenowych(...).
Źródła mogą występować pojedynczo lub grupowo, tworząc wspólny odpływ w formie cieku. Często takim zespołom towarzyszą nieskoncentrowane wypływy wód podziemnych."
Źródła mogą mieć strefy wylotowe ograniczone do jednego miejsca, są to wówczas źródła punktowe lub strefy wydobywania się wody - wypływy skoncentrowane na pewnej przestrzeni (...). Niejednokrotnie bezpośrednie stwierdzenie miejsc wydobywania się wody jest trudne lub wręcz niemożliwe ze względu na pokrycie wodą całej strefy wylotowej. Skrajnym przykładi jest typ źródeł basenowych(...).
Źródła mogą występować pojedynczo lub grupowo, tworząc wspólny odpływ w formie cieku. Często takim zespołom towarzyszą nieskoncentrowane wypływy wód podziemnych."
Wywierzyska
Wywierzysk krasowych nie powinno się zaliczać do źródeł, chociaż cechują się one mocną i skoncentrowaną formą wydobywania się wody na powierzchnię Stanowią one punkty powierzchniowego wypływu podziemnych rzek lub strumieni krasowych. Woda zasilająca wywierzyska porusza się próżniami w głębi spękanych skał, często na bardzo dużych odległościach. W źródłach krasowych woda podąża do strefy wylotowej szczelinkami nadkapilarnymi lub wolnymi przestrzeniami przewodzącymi pomiędzy ziarnami skał niespoistych. Niektóre z cieków doprowadzających wody do wywierzysk, zanim zginą w szczelinach skał, mogą na znacznych odcinkach prowadzić wody w korytach po powierzchni terenu aż do zaniku wody w ponorze. Cieki wypływające w formie wywierzysk mogą częściowo tracić swoje wody pod ziemią na infiltrację w szczeliny i próżnie skalne lub częściej wzbogacać się w nie dzięki drenażowi i podziemnym wypływom. Do wypływów nieskoncentrowanych należą wycieki, wypływu, wysięki i młaki.
Wyciekiem jest rozproszony wypływ wód podziemnych na powierzchnię w formie wyraźnej strugi. Woda podziemna przy tego rodzaju wypływach powoli wysącza się na znacznej przestrzeni, nawilgacając lekko grunt. Odpływ z wycieków koncentruje się stopniowo na skutek łączenia się cząsteczek wody już na powierzchni terenu. Przeważnie w ich dolnych partiach zaznacza się wyraźna koncentracja w formie niewielkiej strużki lub cieku.
Ze względu na kształt strefy wydobywania się wody można wyróżnić dwa podtypy wycieków: powierzchniowe i linijne. W wyciekach powierzchniowych woda wydobywa się w pewnej strefie o różnych kształtach - predysponowanej lokalną rzeźbą bądź warunkami hydrogeologicznymi. Powierzchnia strefy wylotowej jest przesycona wodą. Nie zawsze jednak można w niej dostrzec (zwłaszcza w jej górnej części) spływ wody w formie skoncentrowanej.
Wycieki linijne charakteryzują się wypływi wody wzdłuż liniem lekko schodzącej w dół dolinki, a tworzącej początek cieku. Podłużne zagłębienia terenowe czasami nacinają poziom wodonośny, co powoduje powolne wysączanie się wody w wielu punktach ich dna (...).
Zbliżoną formą do mało wydajnych wycieków jest wykap (wypływ kroplisty). Jest to wysączanie się wody ze stromej ściany skalnej pojedynczymi kroplami.
Ze względu na kształt strefy wydobywania się wody można wyróżnić dwa podtypy wycieków: powierzchniowe i linijne. W wyciekach powierzchniowych woda wydobywa się w pewnej strefie o różnych kształtach - predysponowanej lokalną rzeźbą bądź warunkami hydrogeologicznymi. Powierzchnia strefy wylotowej jest przesycona wodą. Nie zawsze jednak można w niej dostrzec (zwłaszcza w jej górnej części) spływ wody w formie skoncentrowanej.
Wycieki linijne charakteryzują się wypływi wody wzdłuż liniem lekko schodzącej w dół dolinki, a tworzącej początek cieku. Podłużne zagłębienia terenowe czasami nacinają poziom wodonośny, co powoduje powolne wysączanie się wody w wielu punktach ich dna (...).
Zbliżoną formą do mało wydajnych wycieków jest wykap (wypływ kroplisty). Jest to wysączanie się wody ze stromej ściany skalnej pojedynczymi kroplami.
Wysięki
Wysiękiem nazywamy lokalne nawilgocenie terenu nie tworzące odpływu. Nawilgocenie to spowodowane jest powolnym wysączaniem się wody podziemnej na powierzchnię. Wydajnośc wysieków jest niewielka. Obserwuje się często, że woda, która wydostała się na powierzchnię przez wysięki ponownie infiltruje w grunt (wysięki infiltracyjne) lub wyparowuje (wysięki ewaporacyjne). Najczęściej spotyka się w terenie typ pośredni infiltracyjno-ewaporacyjny.
Młaki
Młakami są naturalne wypływy wód podziemnych zarośnięte roślinnością wodo - i wilgociolubną. Pod poziomi darni i rozłożonych szczątków organicznych oraz często torfu znajduje się wypływ inicjalny (pierwotny), którym może być wyciek, wysięk lub źródło Z tego względu dzieli się młaki na: źródlane, wyciekowe i wysiękowe. Wody z wypływów inicjalnych, prziemeszczając się przez torf, humus i darń, ulegają rozproszeniu. Ruch wody przez młakę jest tak powolny, że nastąpić niekiedy wydatne przeobrażenie niektórych jej cech fizykochiemcznych. Z reguły, wody wypływające z młak różnią się tiperaturą i zawierają znacznie więcej roztworów organicznych niż wody wypływów inicjalnych.
Pojedyncze młaki przeważnie tworzą niewielkie powierzchnie zabagnione o rozmiarach od kilku do kilkudziesięciu metrów kwadratowych. Daje się w nich wyróżnić części: środkową - silnie nawilgoconą, ze znaczną miąższością poziomu organicznego, oraz brzeżną - cieńszą i mniej wilgotną.
Reżim hydrologiczny młak (...) jest uzależniony od podziemnego zasilania przez wypływ inicjalny oraz strat na ewapotranspirację. Z tego tez powodu młaki można podzielić na: wypływowe, ewapotranspiracyjno-wypływowe i ewapotranspiracyjne. (...) Duża młaka lub zgrupowanie młak połączone ze sobą w jedną, wielką powierzchnię o zróżnicowanym stopniu nawilgocenia gruntu i miąższości warstwy organicznej nazywane jest poli młacznym lub torfowiskiem źródliskowym.
Pojedyncze młaki przeważnie tworzą niewielkie powierzchnie zabagnione o rozmiarach od kilku do kilkudziesięciu metrów kwadratowych. Daje się w nich wyróżnić części: środkową - silnie nawilgoconą, ze znaczną miąższością poziomu organicznego, oraz brzeżną - cieńszą i mniej wilgotną.
Reżim hydrologiczny młak (...) jest uzależniony od podziemnego zasilania przez wypływ inicjalny oraz strat na ewapotranspirację. Z tego tez powodu młaki można podzielić na: wypływowe, ewapotranspiracyjno-wypływowe i ewapotranspiracyjne. (...) Duża młaka lub zgrupowanie młak połączone ze sobą w jedną, wielką powierzchnię o zróżnicowanym stopniu nawilgocenia gruntu i miąższości warstwy organicznej nazywane jest poli młacznym lub torfowiskiem źródliskowym.
Podział ze względu na kierunek siły hydrodynamicznej
Siłą hydrodynamiczną wyprowadzającą wodę na powierzchnię ziemi może być grawitacja lub ciśnienie hydrostatyczne.
- Wypływy descensyjne (zstępujące) wyprowadzają wody o zwierciadle swobodnym podlegające grawitacji. Ruch wód zgodny jest ze spadkiem zwierciadła w skale i nachyleniem powierzchni terenu.
- Wypływy ascencyjne (wstępujące) - praktycznie wyłącznie źródła - wyprowadzają wody pod ciśnieniem hydrostatycznym o kierunku przeciwnym do siły ciążenia. Wznios wody przy takich wypływach jest z reguły znikomy, przeciwnie niż w odwiertach wód artezyjskich.
Podział ze względu na rodzaj wodonośca
- Wypływy szczelinowe
- Wypływy krasowe
- Wypływy zasilane wodami z utworów luźnych (żwirowe, piaszczyste, piaszczysto-pylaste, pieszczysto-gliniaste, pylaste)
Podział ze względu na układy hydrogeologiczne
- Wypływy warstwowe
- Wypływy przelewowe
- Wypływy zaporowe
Podział ze względu na położenie geomorfologiczne
- Grzbietowe
- Stokowe
- Podstokowe
- Krawędziowe
- Klifowe
- Dolinne
- Korytowe
Podział ze względu na zasilanie innego obiektu hydrograficznego
- Wypływy powierzchniowe
- Wypływy podziemne (jaskiniowe)
- Wypływy podwodne (rzeczne, przykorytowe, jeziorne, podmorskie)
Podział ze względu na zasilanie innego obiektu hydrograficznego
- Wypływy stałe (R w granicach 1-2, gdzie R - współczynnik nieregularności wieloletniego odpływu jako iloraz wydajności maksymalnej do minimalnej)
- Wypływy mało zmienne (R 2-10)
- Wypływy zmienne (R 10-50)
- Wypływy bardzo zmienne (R>50)
- Wypływy okresowe (pojawiają się tylko w określonych sezonach)
- Wypływy epizodyczne (funkcjonują w krótkim okresie, lecz wyjątkowo obfitującym w wody podziemne).
Podział ze względu na właściwości fizykochiemczne wody
- Stałotermiczne (homotermiczne), w tym: zimne, chłodne zwykłe i termalne
- Zmiennotermiczne (heterotermiczne)
- Pierwotne
- Wtórne
- Wędrujące (zmieniają położenie zależnie od stanu napełnienia retencji podziemnej)
- Bajkiewicz-Grabowska E., Z. Mikulski "Hydrologia ogólna", Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 1993, strony: 38-46.
- Gutra-Korycka M., H. Werber-Więckowska (red.) "Przewodnik do hydrograficznych badań terenowych" PWN, Warszawa 1989, strony: 104-112.
- Starmach K., S. Wróbel, K. Pasternak "Hydrobiologia - limnologia" PWN Warszawa 1976, strony: 466-470.
- Żmudziński L., A. Pęczalska "Słownik hydrobiologiczny" PWN Warszawa 1984.